Testament to dokument, który pozwala rozporządzić majątkiem po śmierci. Jednak prawo do zachowku może ograniczyć swobodę testowania. Czy istnieją sposoby na spisanie testamentu bez prawa do zachowku? W tym artykule przyjrzymy się możliwościom, jakie daje polskie prawo spadkowe, aby zabezpieczyć wolę testatora i uniknąć roszczeń o zachowek.
Czym jest zachowek i komu przysługuje?
Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która ma na celu ochronę najbliższej rodziny spadkodawcy przed całkowitym pominięciem w testamencie. Prawo do zachowku przysługuje zstępnym (dzieci, wnuki), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy dziedziczyliby z ustawy.
Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. W przypadku osób małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy zachowek wynosi dwie trzecie tej wartości.
Zachowek ma formę roszczenia pieniężnego, a nie prawa do konkretnych składników majątku. Oznacza to, że uprawniony może domagać się od spadkobierców wypłaty odpowiedniej kwoty.
Sposoby na ograniczenie prawa do zachowku
Istnieje kilka legalnych metod, które pozwalają ograniczyć lub wyeliminować prawo do zachowku.
- Wydziedziczenie
Spadkodawca może w testamencie pozbawić prawa do zachowku zstępnych, małżonka i rodziców, jeśli:
- uporczywie postępują wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
- dopuścili się względem spadkodawcy lub bliskiej mu osoby umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
- uporczywie nie dopełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych
Ważne jest, aby przyczyna wydziedziczenia została wyraźnie wskazana w testamencie.
- Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia
Spadkodawca może zawrzeć umowę ze spadkobiercą ustawowym, na mocy której ten zrzeka się prawa do dziedziczenia. Umowa taka musi być sporządzona w formie aktu notarialnego. Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zrzeczenie się prawa do zachowku.
- Umowa dożywocia
Zawarcie umowy dożywocia pozwala na przeniesienie własności nieruchomości na inną osobę w zamian za opiekę i utrzymanie. Majątek przekazany w ramach umowy dożywocia nie wchodzi do masy spadkowej, a więc nie jest uwzględniany przy obliczaniu zachowku.
Wydziedziczenie jako skuteczny sposób na pozbawienie prawa do zachowku
Wydziedziczenie jest najbardziej bezpośrednim sposobem na pozbawienie prawa do zachowku. Jednak aby było skuteczne, musi spełniać określone warunki:
- Musi być dokonane w testamencie
- Przyczyna wydziedziczenia musi być wyraźnie wskazana
- Przyczyna musi być zgodna z jedną z trzech wymienionych w kodeksie cywilnym
Przykład:
„Wydziedziczam mojego syna Jana Kowalskiego, ponieważ od 10 lat uporczywie uchyla się od obowiązku alimentacyjnego wobec mnie, mimo posiadanych środków finansowych i mojej trudnej sytuacji materialnej.”
Wydziedziczenie nie obejmuje zstępnych wydziedziczonego. Oznacza to, że jeśli wydziedziczony ma dzieci, to one nadal będą miały prawo do zachowku.
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia – alternatywa dla wydziedziczenia
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia to dobrowolne porozumienie między spadkodawcą a potencjalnym spadkobiercą.
Jej zaletą jest to, że:
- Nie wymaga podawania przyczyn, jak w przypadku wydziedziczenia
- Obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umowa stanowi inaczej
- Może być ograniczona tylko do zrzeczenia się prawa do zachowku
Umowa taka musi być zawarta w formie aktu notarialnego.
Przykładowa treść:
„Jan Kowalski zrzeka się prawa do dziedziczenia po Adamie Kowalskim. Zrzeczenie obejmuje również prawo do zachowku i rozciąga się na zstępnych Jana Kowalskiego.”
Umowa dożywocia jako sposób na zabezpieczenie majątku
Umowa dożywocia to sposób na przekazanie nieruchomości jeszcze za życia, w zamian za opiekę i utrzymanie.
Jej główne zalety w kontekście zachowku to:
- Majątek przekazany w ramach dożywocia nie wchodzi do masy spadkowej
- Nie jest traktowana jak darowizna, więc nie podlega doliczeniu do spadku przy obliczaniu zachowku
- Zapewnia opiekę i utrzymanie dożywotnikowi
Przykładowa klauzula umowy dożywocia:
„Nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie, w tym: mieszkanie, wyżywienie, ubranie oraz pomoc i opiekę w chorobie, a także sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.”
Inne sposoby ograniczenia prawa do zachowku
Oprócz wyżej wymienionych metod, istnieją jeszcze inne sposoby na ograniczenie prawa do zachowku:
- Rozporządzenie majątkiem za życia – przekazanie znacznej części majątku jeszcze za życia zmniejszy masę spadkową, a tym samym wysokość potencjalnego zachowku.
- Ustanowienie fundacji – przekazanie majątku na cele charytatywne może ograniczyć roszczenia o zachowek.
- Ubezpieczenie na życie – suma ubezpieczenia nie wchodzi do masy spadkowej, więc nie jest uwzględniana przy obliczaniu zachowku.
- Uznanie za niegodnego dziedziczenia – w przypadku ciężkich przewinień spadkobiercy wobec spadkodawcy, sąd może uznać go za niegodnego dziedziczenia, co pozbawia również prawa do zachowku.
Każda z tych metod ma swoje ograniczenia i konsekwencje prawne. Dlatego przed podjęciem decyzji warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym.